«فروغ» رو به افول است

بیش از یکصد سال است که از تاسیس نخستین مدرسه دخترانه گیلان می گذرد. بنایی که با وجود کهولت و رنگ پریدگی هنوز در محله آفخرا- از قدیمی ترین محلات رشت- نفس می کشد. مدرسه دخترانه «مهستی» قبل از انقلاب دبیرستان فروغ نام گرفت و بعد از انقلاب اسلامی به دبیرستان 17شهریور تغییر نام داد. بر اساس استنادات سازمان میراث فرهنگی استان گیلان، این مدرسه در سال 1284 شمسی ساخته شده است. البته بر اساس یادداشت های برخی مورخان از جمله «شادی پیروزی»، در سال 1282 خورشیدی و بر اساس کتاب «مرادعلی توانا» در سال 1279خورشیدی تاسیس شده است.
این مدرسه از آن جهت در تاریخ آموزش و پرورش باید مهم باشد که سمبل تلاش جامعه زنان و دختران بعد از انقلاب مشروطه به فراگیری آموزش و پرورش خارج از فضای جنسیت است. این مدرسه در ابتدا توسط مسیونرهای آمریکایی در رشت دایر شده و در واقع نخستین مدرسه دخترانه خارجی در گیلان بود. فروغ در سال 1312 خورشیدی توانست مجوز تاسیس دوره کامل متوسطه را هم دریافت نماید. بودجه این مدرسه توسط انجمن خیریه آمریکایی تامین می شد.
بر اساس نوشته های «فریدون نوزاد»، از مورخان گیلان، در ابتدا در مدرسه فروغ رشته «خانه داری» تدریس می شد، اما بعدها رشته های طبیعی و علمی نیز به رشته خانه داری اضافه شد. این دبیرستان دخترانی را تحویل جامعه داده که برخی در سطح دنیا مطرح هستند. مهمترین آنها «دکتر آذر اندامی» باکتری شناس و تولید کننده واکسن وبای التور است که بعدها لقب بانوی ونوسی نام گرفت. همینطور شاعره نامی «مهکامه محصص لاهیجانی» که دوست پروین اعتصامی بود و مدتی هم مدیریت دبیرستان مذکور را برعهده داشت.
تلاش های شادروان خمامی زاده هنوز به بار ننشسته است
در حال حاضر مالکيت اين بنا دولتي بوده و در اختیار سازمان آموزش و پرورش استان گیلان قرار دارد. سال 1387 بود که آموزش و پرورش تصمیم به تخریب و نوسازی قدیمی ترین مدرسه دخترانه رشت گرفت. خوشبختانه با تلاش های شادروان «جعفر خمامی زاده» از پژوهشگران بنام گیلان و کمپینگ رسانه ای که در آن زمان تشکیل داد، سازمان میراث فرهنگی استان گیلان، مانع از تخریب مدرسه شد و به سرعت این مدرسه را ثبت میراثی نمود. با اینکه این مدرسه همپای دبیرستان پسرانه شهید بهشتی(شاهپور) است؛ ولی متاسفانه از آن سال تاکنون هیچ تلاشی برای مرمت ، نگهداری و تغییر کاربری این بنای میراثی صورت نگرفته شده است.
حالا بعد از گذشته 8سال، نه تنها تعاملی در عمل، بین میراث فرهنگی و آموزش و پرورش برای احیای این مدرسه صورت نگرفته، بلکه پرونده میراثی آن نیز ناقص است. به عنوان نمونه هنوز ابعاد این بنای ثبت شده در پرونده موجود نیست. با اینکه در همان زمان میراث فرهنگی به پیشنهاد استاد خمامی زاده، موزه کتاب را برای تغییر کاربری مدرسه پیشنهاد داده بود؛ اما نه تنها به این پیشنهاد جامه عمل پوشانده نشده، بلکه مدیریت فعلی این مرکز آموزشی نیز نگران تخریب ساختمان و همینطور وضعیت بهداشتی آن برای دانش آموزانی است که در فضای جدید ایجاد شده در حیاط مدرسه فروغ تحصیل می کنند.
گفتنی است بعد از ممانعت میراث فرهنگی از تخریب این ساختمان، مدتی دانش آموزان مدرسه فروغ از فضای آموزشی مدرسه دیگری استفاده کردند. پس از آن بخش آزمایشگاه مدرسه که در انتهای حیاط مدرسه بود؛ تخریب و یک دبیرستان سه طبقه، در ضلع جنوبی یک بنای میراثی دو طبقه، قد علم کرد.
بنای میراثی، انبار آموزش و پرورش شده است
بازدید از مدرسه ای که تا زمستان 1386 پذیرای دختران این شهر بود، بسیار ناراحت کننده است. بنای دو طبقه فروغ، تبدیل به انبار وسایل اضافی آموزش و پرورش شده؛ از میز و نیمکت های قدیمی گرفته تا موتور و ارگ و دستگاه های ارتباطی مستهلک. جولانگاه موش و شپش و پرنده هایی که زیر چوب های شیروانی لانه کرده اند، فضای نامطلوبی ایجاد نموده است.
بنا داخلی با یک راهرو در وسط و دو راه پله میانی به طبقه فوقانی می رسد. کف پوش طبقه فوقانی تماما چوب بوده و پوسیدگی چوب کف کاملا مشهود است. گویا طبقه همکف نیز کف پوش چوبی داشته که بعدها برداشته و بتن کرده اند. بنا از طبقه همکف، فضای خالی موسوم به «گربه رو» داشته که آن را هم پر کرده اند. این فضای خالی در معماری سنتی گیلان به گونه ای بود که بنا مستقیم در کف زمین احداث نمی شد و با ایجاد یک فضای خالی و ایجاد پنجره های هواکش موجب می شد هوا در زیر ساختمان جریان پیدا کرده و مانع از نفوذ رطوبت به طبقات گردد. حالا با پرکردن این فضا و با از بین بردن کف پوش چوبی طبقه اول، میزان نفوذ رطوبت بنا هم بالا رفته است.
بخاری های چدنی دیواری، مهمترین مشخصه فروغ
مهمترین مشخصه این بنا وجود بخاری های دیواری چدنی متعدد در کلاس ها، راهروها و بین طبقات است که حتی در گزارش سازمان میراث فرهنگی هم ثبت نشده است. سیستم کلاس ها بعدها دارای شوفاژ شده و تخته سیاه و گچ و نیمکت های آهنی قدیمی، بینندگان را به زمان صدسال پیش می برد. حتی چرخ خیاطی قدیمی مدرسه، با پدال آهنی و میز چوبی اش، لوسترهای قدیمی، ظروف چینی با مارک شرکت وشوچی تهران و… دیرینگی این بنا را به تمامی نشان می دهد. وسایلی که بی شک مدیرکل اموزش و پرورش استان هم از وجودش بی خبر است.
خطرات فروغ برای دانش آموزان مدرسه
«مهین کرامتیان» مدیر فعلی دبیرستان دخترانه 17شهریور نگران فروریختن شیشه های شکسته بنا بر سر دختران مدرسه است. او در این باره می گوید: بارها در مورد وضعیت این مدرسه و لزوم رسیدگی به آن با مسئولان آموزش و پرورش گفتگو کرده ام. شیشه های پنجره ها شکسته شده و با توجه به کوچک بودن حیاط مدرسه، دانش آموزان از پله های ورودی بنای قدیمی برای نشیمن در حیاط استفاده می کنند.
وی می افزاید: وجود شپش و تردد موش و پرندگان در این فضای مخروبه -که حکم انبار را دارد- وضعیت بهداشتی دختران هم در معرض خطرقرار داده است.
با وجود دبستان دیگری در جوار این مدرسه و همینطور کوچه های بارک آفخرا، کوچکترین حادثه نظیر زلزله ممکن است فاجعه ای را برای تعداد زیادی از دانش آموزان هر دو مدرسه بوجود آورد.
دربهای بسته فروغ، سوغات دانش آموختگان این مدرسه
به گفته مدیر این مدرسه، به کرات دانش آموختگان این دبیرستان -که به مدارج بالای علمی رسیده اند و حتی برخی در خارج از کشور زندگی می کنند- برای دیدن مدرسه ی دوران تحصیلشان به محله آفخرا سر می زنند. اما بسته بودن درب مدرسه فروغ از یک سو و مجوزی که می باید از حراست آموزش و پرورش دریافت نماید، مانع از تداعی خاطرات آنان می شود. البته اگر بازدیدی هم صورت گیرد، وضعیت اسف بار نگهداشت مدرسه، خاطر ها را مکدر می کند.
کرامتیان به دنبال ایجاد کمپینگی برای جلب مشارکت های مادی دانش آموختگانی است که در این مدرسه درس خوانده اند. او امیدوار است بتواند با ایجاد گروه هایی در فضای مجازی، نظر علاقمندان به احیا و بهسازی قدیمی ترین مدرسه دخترانه رشت را جلب نماید. اما حرکت این مدیر خوشنام، زمانی به نتیجه می رسد که مدیران بالادست نظیر مهدی حاجتی، مدیر کل آموزش و پرورش استان و علیزاده، مدیرکل میراث فرهنگی استان به جد به دنبال اجرایی کردن پیشنهاد 8سال پیش شادروان خمامی زاده باشند.
دکتر نوبخت، معاون رئیس جمهور دو سال پیش، از دبیرستانی که خود در آن درس می خوانده بازدید نموده و حالا قرار است امسال برای دبیرستان شهید بهشتی و دانش آموختگانش برنامه بزرگداشت برپا شود. مضاف بر آن بودجه های دولتی همواره برای مرمت و نگهداشت قدیمی ترین مدرسه پسرانه رشت سرریز شده ولی تامین اعتبار برای نگهداشت قدیمی ترین مدرسه دخترانه گویا محلی از اعراب ندارد و قرار نیست مسئولی گام های عملی برای تغییر کاربری قدیمی ترین مرکز آموزشی نوین دخترانه در گیلان بردارد.
1387مدرسه فروغ ثبت میراثی شد
بر اساس گزارش علی علم بخش، از کارشناسان میراث فرهنگی به فاصله حدود یک ماه، 10 اسفند ماه 1387 سازمان میراث فرهنگی استان توانست پرونده میراثی مدرسه فروغ را به شماره 24379 به ثبت میراثی برساند و مانع از تخریب قدیمی ترین مدرسه دخترانه استان گیلان گردد.
بر اساس گزارش علم بخش، تاکنون اقدامی برای حفظ حریم این اثر صورت نگرفته است. با اینکه نمای بیرونی ساختمان کاملا حفظ شده اما عناصر الحاقی در کف و ازاره دیوارها مشهود است. بنای ساختمان دوطبقه و نمای آجری قرمز رنگ دارد ورودی ساختمان با 5پله، به طبقه همکف می رسد. برخی پنجره های چوبی با پنجره های جدید آهنی جایگزین شده است و درب ورودی با طاقی هلالی و فاقد تزیینات خاص می باشد. طرفین پله های ورودی، فضای سبز و گلکاری شده است.
به گفته کرامتیان، بنای قدیمی مدرسه فروغ حتی از بنای جدید هم محکمتر ساخته شده است. به گفته او چند سال پیش و در اثر بارش سنگین برف سقف بخش جدید چکه می کرده ولی آسیبی به سقف مدرسه قدیمی وارد نشده است.
ساخت مدرسه ای سه طبقه در حریم یک بنای میراثی
مدیر کل نوسازی مدارس استان گیلان درباره نوسازی مدرسه 17 شهریور می گوید: تمامی مدارس استان دارای کد و فضای آموزشی مشخص هستند و نوسازی مدارس به جای مرکز آموزشی 17شهریور، در حیاط مدرسه، بنایی به عنوان مرکز آموزشی جدید در سه طبقه و در سال1388 ساخته است.
مهندس اوسط مقدم می افزاید: بنای قدیمی دبیرستان فروغ، از چرخه آموزشی خارج شده بود و باتوجه به اینکه بنایی به جای آن ساخته شده و مالکیت آن در اختیار آموزش و پرورش است، سازمان نوسازی نمی تواند برای مرمت و احیای آن هزینه نماید. اگر قرار است این بنای میراثی تغییر کاربری هم داده شود لازم است در تعامل مشترک میراث فرهنگی و آموزش و پرورش اقدامی صورت گیرد.
نجیب، رئیس آموزش و پرورش ناحیه یک رشت نیز خواستار تعیین تکلیف این مدرسه است. او معتقد است دوگانگی در گفتار و عملکرد سازمان میراث با آموزش و پرورش وجود دارد و طی نشست های مکرری که با مدیر کل میراث داشته اند، هنوز به تعاملی که نتیجه قابل قبولی برای این مدرسه داشته باشد؛ نرسیده اند.
مدرسه ای که در مالکیت آموزش و پرورش است، می تواند اعتبارات وزارتخانه را جذب نماید
مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری گیلان در باره مسئولیت این اداره کل نسبت به بنای مدرسه به خبرنگار مهر می گوید: سازمان میراث نسبت به مجموعه هایی که ثبت ملی می شوند ولی در عین حال مالکیت آن ها شخصی یا در اختیار ارگان خاصی است هیچگونه اختیاری ندارد. بنابراین باید مالک حقیقی آن خواستار مرمت بنا شود تا میراث با حمایت و مشارکت نسبت به این مهم، وظیفه خود را انجام دهد.
به عبارتی مقصود رضا علیزاده، این است که در صورتی که اداره کل آموزش و پرورش به عنوان مالک بنا، نسبت به مرمت و تغییرکاربری (در قالب موزه و…) تصمیم جدی بگیرد، اداره کل میراث فرهنگی گیلان هم حمایت های معنوی و از گسیل کارشناسان مرمت خود دریغ نخواهد کرد.
وی تاکید می کند؛ حتی میراث فرهنگی آمادگی دارد در صورت موافقت آموزش و پرورش اثر را به صورت مشارکتی احیا و مرمت نماید مشروط بر آنکه بخشی از اعتبارات احیا توسط آموزش و پرورش تامین گردد زیر اثر در مالکیت یک اداره دولتی است و طبق بخشنامه میراث، آثاری که در مالکیت یک نهاد دولتی هستند می توانند با درخواست از وزارتخانه مطبوع خود، برای مرمت یک بنای میراثی درخواست اعتبار نمایند.
علیزاده با اشاره به کمبود اعتبارات مالی سازمان میراث فرهنگی و همینطور تعدد بناهای تاریخی در استان، می افزاید: بیش از یک هزار اثر ثبت شده در فهرست میراث تاریخی در گیلان وجود دارد که مطمئنا همه آنها نیازمند رسیدگی و مرمت هستند تا علاوه بر حفظ ارزش آن ها، به مردم معرفی شده و هویت تاریخی و تمدنی گیلان حفظ شود اما برای این منظور توانایی و بضاعت مالی کافی در سازمان میراث فرهنگی وجود ندارد.
مدیرکل میراث فرهنگی گیلان مشخصا در باره مدرسه فروغ ابراز علاقه می کند که این فضا می تواند به عنوان موزه ای از عکس ها و افتخارات مفاخر آموزش و پرورش در گیلان و بزرگانی که در آن تحصیل کرده اند تبدیل شود تا علاوه بر جذابیت گردشگری و درآمدزایی، هر چه بیشتر به مسافران و گردشگران شناخته شود. به ویژه اینکه این مدرسه در مرکز شهر رشت و در نزدیکی پیاده راه فرهنگی این شهر قرار دارد و می تواند به عنوان یکی از جذابیت های گردشگری شهر رشت مورد توجه قرار گرفته و حتی برای آموزش و پرورش ایجاد درآمد نماید.
علیزاده به دبیرستان شهید بهشتی نیز اشاره می کند و می گوید: دبیرستان شهید بهشتی رشت نیز با توجه به اهمیت بنا که همقدمت با مدرسه فروغ است، مورد توجه میراث قرار گرفته و با همکاری اداره نوسازی و تجهیز مدارس علاوه بر مرمت، همچنان پابرجاست و توافق هایی با آموزش و پرورش به منظور حفظ و معرفی هر چه بیشتر آن صورت گرفته است.
وقتی به ایشان در مورد ساخت و ساز در حریم یک این اثر ثبت شده متذکر می شویم ، پاسخ می دهد: متاسفانه در سال های اخیر به ویژه در دهه 80 چندان حساسیتی نسبت به بناهای تاریخی و میراثی در استان وجود نداشت به طوری که شاهد ساخت و ساز در اطراف مدرسه فروغ و همینطور اطراف آن با ارتفعات بالا هستیم. علیزاده ادامه می دهد: در سالهای اخیر هرگونه ساخت و ساز در حرائم بناهای ثبتی ، ضوابط خاصی دارد و به راحتی نمی توان در جوار یک بنای ثبت شده در فهرست آثار ملی کشور ساخت و ساز کرد.
لزوم جلب مشارکت های مردمی برای احیای مدرسه فروغ
وضعیت نگهداشت مدرسه فروغ به مراتب بهتر از خانه میرزا کوچک خان است که حتی تیرکهای چوبی آن را هم به منظور تهیه ذغال سوزانده بودند. اما وقتی اراده ای برای خرید و از نوساختن خانه میرزا بوجود آمد، شهرداری و بنیاد پژوهشی میرزا کوچک خان توانست با استفاده از کمک های مردمی این بنا را از نو و بر اساس عکسهای موجود بسازد. بنابراین اگر عزمی از ناحیه مسئولان ارشد آموزش و پرورش برای تغییرکاربری این مدرسه باشد، بی شک دانش آموختگان این مدرسه و دیگر علاقمندان نیز کمی اعتبارات دولتی را برای تغییر کاربری پوشش خواهند داد.