فراموشی و سکوت در آرامگاه حاکم رانکوه/ خاندان منجم باشی در تاریخ حکومت گیلان گم شده اند

    مهری شیرمحمدی – در حیاط امامزاده حسین و ابراهیمِ لنگرود بقعه دیگری است که همیشه درب آن بسته است. آرامگاه مذکور بنایی چهارگوش با سقفی پوشیده از سفال قرمز و دو درب آهنی ؛ دربی بزرگ که به بازار ماهی فروشان باز می شود و دربی دیگر روبه شمال و مقابل امامزاده .
برای باز شدن درِ آرامگاه باید به هیات امنای امامزادگان یاد شده متوسل شوید. صالح فرید لنگرودی درب بنا را باز می کند. بوی نم، سکوت و تاریکی مطلق در خوابگاه ابدی می پیچد. با اینکه لامپی از سقف گنبدی داخل بقعه آویزان است، اما سیم کشی مختل شده و هیچ کلیدی دیار خاموشان را روشن نمی کند.
پرده های تیره رنگی که بر شیشه ها کشیده اند، هیچ نوری را به آرامگاه خانوادگی طایفه ی منجم باشی راه نمی دهد. نور گوشی تلفن همراه، جای شمع را پر می کند . 6 سنگ مزار در طرفین دیده می شود. بنظر می رسد تنها سه مزار مدفن افرادی از خاندان منم باشی هاست. باقی، گویا گورهایی است برای آیندگانِ نوادگان حاکم بزرگ رانکوه و مازندران.
منجم باشی ها چگونه به حکومت گیلان رسیدند
خانواده منجم باشی همزمان با روی کار آمدن آقامحمد خان قاجار در گیلان صاحب عنوان شدند. نخستین عضو این خاندان که لقب منجم باشی یافت، « میرزا صادق » بود که در سال 1212 هجری قمری جسد بنیانگذار سلسله قاجاریه را برای تدفین به کربلا برد.
شاخص ترین سنگ مزار این آرامگاه، مربوط به « میرزا مهدی خان معتضد منجمی»، معروف به معتضد الملک و آخرین حکمران از این سلسله است. وی در سال 1308 فوت نموده و فرزند میرزا عیسی خان منجم باشی است. روی سنگ قبر مهدی خان نوشته اند؛ حاکم گیلان و مازندران.
مزار دیگر از آن بانو« صغری فیاضی لنگرودی»، همسر میرزا یوسف خان منجمی است. او متولد اول مهر ماه 1300 بوده و در سوم بهمن ماه 1386 به رحمت ایزدی رفته است. میرزا یوسف خان دیگر برادر میرزا مهدی خان بود.
آخرین مزار از این خاندان که در سال 1391 و در کالیفرنیا وفات یافته؛ « عبدالباقی معتضد منجمی» فرزند معتضد الممالک یعنی مهدی خان است که در پنجم اسفند ماه 1298 به دنیا آمده آمده محل تولدش را دنو (احتمالا دنور یکی از ایالتهای آمریکا) نوشته اند . پس از فوتش در نهم دی ماه 1391، فرزند میرزا مهدی خان به موطن اصلی بازمی گردد.
بر روی سنگ مزار وی دو بیت از اشرف مشکوتی حک شده است؛
نمیرد آنکه نام نیک بگذاشت بماند نام نیکش جاودانه
همیشه مهر آن یار نکو نام بود در قلب یاران جاوادنه
احمد برکاتی سیزدهمین نسل از خاندانی است که متولی و کلید دار بقعه آسید حسین هستند. درباره ی عبدالباقی منجم باشی می گوید: پدرم حجت الااسلام باقر برکاتی، اطلاعات خوبی از تاریخ لنگرود و خاندان منجمی داشت . متاسفانه خاندان منجمی در لنگرود نتوانسته اند آن انسجام لازم را داشته و کشمکش های داخلی موجب شده تاریخ مدونی از آنها نوشته نشود.
این معلم بازنشسته درباره ی تولد عبدالباقی در آمریکا به دیده ی شک می نگرد و می گوید: آنگونه که از گفته های پدرم به یاد دارم، عبدالباقی هم سن و سال پدرم بوده و پدر روزگار نوجوانی او را به خوبی به یاد دارد.
منزل برکاتی، خانه ی بازسازی شده ی پدر است که سالها پیش در اثر اتصال سیم کشی بنای امامزاده، حریق امامزاده خانه ی او را سوزاند. منزل او چند متر جلوتر از ضلع شرقی امامزاده و چسبیده به سقاخانه ی بقعه آسید حسین است. خانه ی اشرافی خاندان منجم باشی در انتهای بازار ماهی فروشان و روبروی باغ ملی هم اینک نیمه مخروبه افتاده است. پس دور از ذهن نیست که باقر برکاتی و عبدالباقی منجمی، کودکان فشکالی محله ی لنگرود، با هم همبازی بوده باشند مضاف بر آنکه عبدالباقی در اواخر سلسله قاجار می زیسته و فروکش کردن شکوه خاندان قاجار به شاهزادگان قجری اجازه می داد با کودکان کوچه همبازی شوند.
برکاتی همچنین از پدر نقل می کند که میرزا مهدی خان و پدرش میرزا موسی خان که حکومت لنگرود را برعهده داشتند؛ افراد خشکی بوده و مصدر کار نیکی در لنگرود نبوده اند. پسرش عبدالباقی هم بعدها به کالیفرنیا رفت و گویا در آنجا قاضی بوده است.
مشاهدات سفرای انگلیس از حاکمی جوان و بیمار
چارلز فرانسیس مکنزی، اولین کنسول انگلیس در رشت، بعد از معاهده پاریس، سفر دو ساله خود را از رشت به استرآبادآغاز می کند. زمانی که مکنزی به لنگرود می رسد، حاکم جوان تنها پنج روز است که به فرمانروایی رسیده مکنزی بیست و چهارم تا بیست و پنجم دسامبر1858میلادی در لنگرود بوده و عید کریسمس به دیدار حاکم جوانی می رود که از یک بیماری قدیمی و مزمن رنج می برد. این جوانک ، جد میرزا مهدی و هم نام او است (که مزارش توصیف شد.)
مکنزی درباره ی او می نویسد: « بیست ساله است و نام او میرزا مهدی پسر میرزا عبدالباقی منجم باشی است و با خوانین لاهیجان نسبت دارد. بتازگی به لنگرود آمده است و طبق معمول جانشین برادرش شده که به تهران فرار کرده است. او از مادر دیگری است و علاقه ای به برادر بزرگتر خود که قبل از او چندین سال حکمران لنگرود بوده ، ندارد. میرزا مهدی خان جوان است و تقریبا ریش ندارد.»
یاسنت لوئی رابینو دوبور گومال، نایب کنسول انگلستان در رشت (به سالهای 1906 تا 1912) یعنی 55 سال بعد از مکنزی از لنگرود دیدار می کند. وی شجره نامه ی این خاندان را در کتابش ترسیم کرده و از مهدی خان دیگری نام می برد، که فرزند میرزا موسی و نواده ی میرزا مهدی خانی است که مکنزی با او دیدار کرده بود.
مشاهده ی سنگ مزار میرزا مهدی (نواده ی مهدی خانی که مکنزی با او دیدار داشت) نشان می دهد رابینو در انتساب وی به میرزا موسی به خطا رفته یعنی؛ میرزا مهدی ملقب به معتضدالملک، فرزند عیسی است نه موسی.
آنگونه که رابینو نوشته، تا سه یا چهار سال اخیر منصب حکومت لنگرود و رانکوه در خانواده منجم باشی موروثی بوده است.
موسی منجم باشی، فرمانده رشید نبرد پیله داربن
یکی از افراد این خاندان که در تاریخ از او به نیکی یاد شده؛ میرزا موسی پسر کوچک میرزا صادق است که حاکم گیلان می شود. میرزا موسی کسی است که قوای روس را در 1850 میلادی واقع در پیله داربن شکست سختی داد و برخلاف پیش بینی فرمانده روس، مانع از ورود روس ها از پیربازار به رشت شد.
پس از حاجی آقا بزرگ پسر کوچکترش میرزا مهدی خان نایب حکومت گیلان می شود ولی اختلاف در این خاندان به قول رابینو سبب شده حکومت به مزایده کشانده شود. همین کشمکش موجب تضعیف و کوچکتر شدن قلمرو حکومتی آنها می گردد. (رابینو، ص:400 و 401)
منجم باشی ها که روزگاری حکومت گیلان را داشتند، به اختلافات درونی قلمرو حکومتشان به رانکوه و لنگرود کاهش یافت. حالا خانه تاریخی منجم باشی، تا نابودی کامل یک گام بیشتر فاصله ندارد. و در آرامگاه منجمی ها در سکوت تاریخ بسته مانده است. گویا نه همتی از سوی میراث فرهنگی و نه خاندان منجم باشی است، تا بتوان بخشی از تاریخ یکی از حامان گیلان را نوشت.