آیا ناصرخسرو سرو هرزویل را دیده بود؟

برای دیدن یک اثر ملی طبیعی به هرزویل برویم
1000سال ایستاده است و به روایتی 3000سال. با دستانی برافراشته رو به آسمان. زنده. سبزِ سبز. ایستادگی اش همان سمبل ایران است. نماد تمدن 3000ساله اش. 1000سال است که این درخت، ریشه در خاک محکم کرده . تنه اش به ضخامت فرهنگ ماست.
سرو هزار ساله ی منجیل یادآور سرو کاشمر است که به گفته ی تاریخ بیهق پس از ایمان آوردن گشتاسپ شاه، توسط زردشت کاشته شد. هرچند سرو کاشمر به تاراج خلفای بغداد رفت، اما سرو هرزویل منجیل هم اینک یک اثر طبیعی است که به ثبت ملی رسیده است. این سرو کهنسال یکی از 3 اثر طبیعی ملی ثبت شده به نام استان گیلان است.
خیلی ها به دیدنش رفته اند. از ناصرالدین شاه گرفته (1250ش) تا نیکتین، کنسول روس (1300ش) . شاه قِران قاجار در سفرنامه ی فرنگش آورده که در زیر این درخت غول پیکر عصرانه خورده و موزیکانت ها که در لای شاخ و برگ درخت مخفی شده بودند نغمات دلپذیری برایش نواخته اند و موجب تعجب اش شده اند.
برای دیدنش باید به گیلان بیایی، به منجیل. به شهر توربین های بادی. هرچند که بسیاری از مسافران این شهر را با باد و توربین های بادی اش می شناسند و توقفشان دیدن تلالو، آب پشت سفیدرود. کمتر اتفاق افتاده که به جای ماندن در پشت ترافیک تونل منجیل، مسیر خود را کج کرده و به دیدن سرو منجیل بروند.
برای دیدنش باید جاده فرعی منجیل را از پشت پادگان این شهر به سمت کوه های منجیل بروی. به روستای هرزویل. مسیر راه پراست از چنارهایی که باد منجیل خمیده شان کرده اما همچنان با قامت خمیده نفس می کشند. برگهای چنار ریخته شده بر جاده در اثر باد منجیل ، بر زیبایی مسیر افزوده است. دمی ترمز ماشین و پای بر برگهای خشکیده و شنیدن صدای لذت بخش خِش خِش خرد شدن.
مسیر تماما کوهستانی است. در میانه ی راه درختان سرو زیادی می بینی؛ کهنسال و تنومند اما عمرشان به نیمه ی سرو هرزویل هم نمی رسد. نرسیده به روستای جدید هرزویل، آثار خرابی زلزله سال 1369 منجیل هنوز دیده می شود؛ روستایی ویرانه و خالی از سکنه.
روستای جدید هرزویل بعد از زلزله بالادست روستای قبلی ساخته شده است. هرزویل جدید پر است از باغهای گردو و زیتون و انار. زیتون سبز و سیاه که این آخری کمتر در بازارهای ایران دیده می شود.
فصل برداشت زیتون بود که برای دیدن سرو هرزول رفتم. فصل کار و تلاش. زنی روستایی در طول جاده در حرکت است؛ بقچه ای به سر و دیگی به دست . برای شوهر و پسرانش ناهار می برد. خودش هم به زیتون چینی رفته بود و حالا به روستا برگشته تا قوت ناهارشان را -که دخترش مهیا کرده- به مزرعه ببرد. از او درباره سرو هرزویل می پرسم، می گوید: همان درخت نظر کرده را می گویی؟ با دست سربالایی را نشان می دهد و می گوید: آن جاده بتونی را برو بالا.
به ناچار بخشی از راه را باید پیاده رفت. دیدن مردمان روستا و گفتگو با آنها خود بخشی از سفر است. پیرمردی عصا بدست کنار سکوی خانه اش نشسته . خاطرات تلخی از زلزله منجیل به یاد دارد و عزیزانی که از دست داده. خانه ی او و بسیاری از مردم محل خراب شده بود.
می گوید: روستای هرزویل قبلا پایین دست جاده بود. اکثر خانه هایمان گل و خشت بود . این قسمت ها همه باغ بود. بعد از زلزله مجبور شدیم به بالادست کوه آمده، دوباره از نو خانه بسازیم.
قسمت بالای سرو از پایین دست روستا نمایان است اما خانه های تازه ساخت که عمدتا دو طبقه اند؛ اجازه رویت کامل اَبَر سرو را نمی دهد. با عبور از یک پیچ، محوطه میدانی پیش رویمان گشوده می شود و تنه ی عظیمی که دورش حصار مشبک فلزی کشیده اند. شاخه های سرو خود به اندازه تنه ی یک درخت قطور شده است. لابه لای شاخه ها تا هر جا که قد آدمی اجازه می دهد، پارچه های سبز و سفید بسته اند و با ورزش باد، پارچه ها به حرکت درمی آیند، منظره ای زیبا که بیننده را به یاد درخت گیسو در رمان سووشون می اندازد.
ارتفاع این درخت بسیار خیره کننده است و قطوری تنه ی درخت همچنین. افسوس که حصارها مانع اند برای دست بَسودن این غول سبز . اطراف میدان با سیمان بتن شده و بر دلنگرانی میراث فرهنگی افزوده است. فاضلاب های هرزویل جدید نیز بیم خشکی این درخت را می افزاید.
زنی در آن نزدیکی است، معتقد است که این درخت کرامات دارد و خاطراتی از این کرمات و بهبود کودکان مریض تعریف می کند. هم او می گوید: قدیم برخی سکه هم برای درخت نذر می کردند و سکه ها را داخل شکاف های تنه جا می دادند. اما حالا حصار موجب شده فقط به شاخه هایی که از حصار آویزان است، نخ ببندیم.
در نزدیکی درخت تابلویی نصب شده که مشخصات درخت بر آن حک شده است. و یادی کرده از ناصر خسرو قبادیانی بلخی (شاعر ق 4ه. ش) که در سفرنامه اش از روستای هرزویل دیدن کرده است.
پیرمردی که در آن حوالی مغازه دارد، از عمر طولانی این درخت برایمان صحبت می کند . او به استناد تابلوی نصب شده ، سفرنامه ناصر خسرو را به رای خویش برایمان تفسیر می کند و می گوید: ناصر خسرو در وصف این درخت شعری سروده است!
به سفرنامه ناصر خسرو مراجعه می کنم ، نشانی از هرزویل و سرو غول پیکرش نیست. تنها واژه مشابه «خرزویل» است که ناصر خسرو از رفتار بد بقال این روستا گلایه کرده و پس از آن برای او و برادرش بقال خرزویل مثلی می شود در طول سفر.
برخی خرزویل را همان هرزویل و محرف آن دانسته اند. ولی بررسی سفرنامه ناصر خسرو نشان می دهد. روستای «خرزویل» به احتمال زیاد یکی از روستای قزوین است: « … از قزوین برفتم به راه بیلان و قبان که روستای قزوین است. و از آنجا به دیهی که خرزویل خوانند… و از آنجا برفتم نشیبی قوی بود چون سه فرسنگ برفتم دیهی از حساب طارم…» پس از طی مسیرهای یاد شده و مسیرهای دیگر تازه ناصر خسرو شاهرود را می بیند، سپس روستایی خندان نامی که برای امیر دیلم باج می گرفتند، از آنجا هم گذشته و آنگاه است که پس از مسیری طولانی سفید رود نمایان می شود که به گفته ناصرخسرو آب آن به گیلان می رود.
می توان دریافت که ناصر خسرو نه هرزویل را دیده و نه درخت غول پیکرش را . خرزویل احتمالا همان روستای خزران از توابع قزوین است که ناصرالدین شاه نیز از آن عبور کرده است. در عکسهای قدیم قاجار در مجموعه کاخ گلستان، هم عکسی از حضور ناصرالدین شاه در زیر درخت هرزویل دیده می شود و هم سراپرده های سلطنتی که در خزران برپا شده است.
در عکس هرزویل درخت غول پیکر نمایان است اما در خزران، اثری از درخت دیده نمی شود و کوهها و تپه هایی دو تا دور سراپرده های شاهی را فراگرفته اند. زیر عکس مورد نظر دقیقا قید شده: « سراپرده و اردو همایون در خزران مراجعت از گیلان» .( عکس هایی از گیلان عصر قاجار ، به کوشش فرامرز طالبی. عکس شماره 9)
چه ناصرخسرو هرزویل را دیده باشد چه نه، دیدن یک یک درخت غول پیکر خالی از لطف نیست.
تهیه و تنظیم: مهری شیرمحمدی 2/4/94