ایران به درستی نگران است که احیای کریدور زنگزور به تغییر ژئوپلیتیک منطقه، کاهش نفوذ ایران، تهدید امنیت ملی، و ایجاد مشکلات اقتصادی و زیست محیطی منجر گردد.
هاتف خبر- این روزها کریدور زنگزور دوباره به صدر اخبار منطقه‌ای و بین‌المللی راه یافته است و مواضع متناقض روسیه، واکنش صریح و به موقع وزارت امور خارجه‌ی ایران را به همراه داشته است. اما کریدور زنگزور چیست و اهمیت آن برای کشورهای منطقه در چه مواردی می‌باشد.
زنگِزور منطقه‌ای تاریخی و جغرافیایی در ارمنستان شرقی است. زنگزور در دامنه‌های کوه‌های زنگزور جای گرفته و همینک به طور عمده با استان سیونیک در جمهوری ارمنستان مطابقت دارد. زنگزور در عهدنامه‌ی سیاه گلستان در سال ۱۸۱۳ توسط ایران قاجاری به روسیه تزاری واگذار شد. در زمان اتحاد جماهیر شوروی، مناطق گوریس، کاپان، مغری و سیسیان اتحاد جماهیر شوروی ارمنستان در محدوده‌ی زنگزور قرار داشت که در سال ۱۹۹۵ بخشی از استان سیونیک ارمنستان شدند.
پس از انقلاب اکتبر 1917 و فروپاشی جمهوری فدرال دموکراتیک قفقاز جنوبی، اختلافاتی بین جمهوری‌های تازه‌تأسیس ارمنستان و آذربایجان بر سر مالکیت تعدادی از مناطق با جمعیت مختلط، از جمله زنگزور، به‌وجود آمد که درگیری‌های شدیدی نیز بین دو طرف در زنگزور را به دنبال داشت. در آوریل 1920، واحدهای ارتش سرخ وارد باکو در جمهوری آذربایجان شدند و قراردادی با جمهوری ارمنستان منعقد کردند، که براساس آن قرار شد نیروهای شوروی به مناطق مورد مناقشه (قره‌باغ، زنگزور و نخجوان) اعزام شوند و تا زمان حل و فصل اختلافات ارضی در آن نقاط بمانند.
پس از درگیری‌های فراوان بین گروه‌های پارتیزانی و شورشیان علیه نیروهای ارتش سرخ و واحدهایی از ارتش ترکیه که در منطقه حضور داشتند، سرانجام در ۳۰ نوامبر 1920، مقامات آذربایجان شوروی با اعلام قصد خود برای پایان دادن به اختلافات ارضی، با گنجاندن زنگزور در جمهوری تازه‌تأسیس ارمنستان شوروی موافقت کردند. در دسامبر همان سال، قراردادی بین جمهوری فدراتیو سوسیالیستی روسیه شوروی و ارمنستان منعقد شد که بر اساس آن زنگزور به جمهوری شوروی سوسیالیستی ارمنستان واگذار شد. تنش دوباره در روابط قومیتی در این منطقه بار دیگر در اواخر دهه ۱۹۸۰ و در پس‌زمینه مناقشه قره‌باغ رخ داد که طی آن، همزمان با گریز ارمنی‌ها از جمهوری آذربایجان به ارمنستان، تمامی آذربایجانی‌های ساکن زنگزور و سایر مناطق ارمنستان نیز به آذربایجان گریختند.
هدف از احیای کریدور زنگزور چیست و موانع و چالش‌های آن چیست؟
همچنان که گفته شد، کریدور زنگزور منطقه‌ای است که بین جمهوری آذربایجان و بخش خودمختار نخجوان این کشور قرار دارد. این منطقه همینک تحت کنترل ارمنستان است و احیای کریدور زنگزور به معنای بازگشایی یک مسیر زمینی است که بخش‌های جدا افتاده‌ی جمهوری آذربایجان را به هم متصل می‌کند. اما کریدور زنگزور یک موضوع پیچیده و چند وجهی است که احیای آن مسایل ژئوپلتیکی منطقه را به کلی تغییر خواهد داد و برای برخی از کشورها منفعت آمیز و برای برخی دیگر ضرر و زیان به همراه دارد. ارمنستان در وهله‌ی نخست مهمترین مخالف این طرح است چرا که عملیاتی شدن آن، تمامیت ارضی ارمنستان را نقض می‌کند. همچنین ایجاد زیرساخت‌های لازم برای این کریدور نیازمند سرمایه‌گذاری‌های هنگفت و زمان‌بر است.
ویژگی‌های چندوجهی کریدور زنگزور و نقش آن برای کشورهای منطقه شامل نکاتی است که در ادامه به آنها اشاره می‌شود:
– دلایل مخالفت ارمنستان با کریدور زنگزور
ارمنستان به دلایل متعددی با طرح احیای کریدور زنگزور مخالفت شدید نشان داده است. این مخالفت ریشه در مسائل تاریخی، سیاسی و امنیتی دارد. از جمله مهمترین دلایل این مخالفت می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
-ا«تجزیه‌ی ارضی ارمنستان»، ارمنستان معتقد است که ایجاد کریدور زنگزور در واقع به منزله‌ی تجزیه‌ی ارضی این کشور است و بخش خودمختار نخجوان را به خاک اصلی جمهوری آذربایجان متصل می‌کند. این امر، تمامیت ارضی ارمنستان را به چالش کشیده و امنیت ملی این کشور را به خطر می‌اندازد.
-«نقض توافقات بین‌المللی»، دیگر ایرادی است که ارمنستان به این طرح دارد. ارمنستان بر این باور است که ایجاد کریدور زنگزور بدون توافق با ارمنستان و «نقض قوانین بین‌المللی» صورت می‌گیرد. این کشور معتقد است که هرگونه تغییر در مرزهای بین‌المللی باید با توافق همه طرف‌های درگیر و بر اساس قوانین بین‌المللی انجام شود.
-«تضعیف موقعیت ژئوپلیتیکی»، ارمنستان به درستی نگران است که ایجاد کریدور زنگزور موقعیت ژئوپلیتیکی این کشور را تضعیف کرده و آن را به کشوری محصور در خشکی تبدیل می‌کند. این امر وابستگی ارمنستان به کشورهای همسایه را افزایش می‌دهد و مانع از توسعه‌ی اقتصادی و اجتماعی ارمنستان می‌شود.
«تهدید امنیت ملی»، ارمنستان معتقد است که ایجاد کریدور زنگزور، امنیت ملی این کشور را به طور مستقیم تهدید می‌کند. ارمنستان نگرانی‌های قابل تاملی دارد مبنی بر آن که این کریدور به پایگاهی برای فعالیت‌های نظامی و اطلاعاتی کشورهای همسایه تبدیل شود و منجر به ناامنی در منطقه گردد.
«تغییر توازن قوا»، از دیگر نگرانی‌های ارمنستان برای ایجاد کریدور زنگزور، تغییر توازن قوا در منطقه‌ی قفقاز به نفع جمهوری آذربایجان و ترکیه است و این امر، منافع ملی ارمنستان را به خطر می‌اندازد.
از اینرو می‌توان گفت مخالفت ارمنستان با کریدور زنگزور مبتنی بر نگرانی‌های جدی در مورد تمامیت ارضی، امنیت ملی و موقعیت ژئوپلیتیکی این کشور است.
از اینرو ارمنستان بر این باور است که حل و فصل اختلافات با جمهوری آذربایجان باید از طریق مذاکرات صلح و با حفظ تمامیت ارضی دو کشور صورت گیرد و به دنبال جلب حمایت جامعه‌ی بین‌المللی برای مقابله با طرح ایجاد کریدور زنگزور است.
– منافعی که نصیب جمهوری آذربایجان می‌گردد:
-«اتصال جغرافیایی»، مهمترین هدف آذربایجان، اتصال بخش‌های جداشده‌ی این کشور است. این اتصال انسجام ارضی جمهوری آذربایجان را تقویت کرده و امکان توسعه‌ی اقتصادی و اجتماعی مناطق را فراهم می‌کند.
-«توسعه‌ی اقتصادی»، کریدور زنگزور می‌تواند به یک مسیر ترانزیتی مهم تبدیل شود و به این ترتیب، درآمدهای قابل توجهی را برای جمهوری آذربایجان به همراه داشته باشد.
-«تقویت روابط با ترکیه»، با احیای این کریدور، ارتباطات بین آذربایجان و ترکیه تسهیل شده و به تقویت روابط بین این دو کشور کمک می‌کند.
– مواضع متناقض روسیه:
روسیه در مورد کریدور زنگزور مواضع متناقضی داشته است. در برخی موارد، از طرح این کریدور حمایت کرده و آن را فرصتی برای توسعه‌ی اقتصادی منطقه دانسته است. اما در عین حال، نگرانی‌هایی نیز در مورد عواقب امنیتی آن ابراز داشته است.
روسیه پیشتر معتقد بود که ایجاد کریدور زنگزور می‌تواند این تعادل را بر هم زده و به نفوذ بیشتر ترکیه و ناتو در منطقه منجر گردد. اما با وقوع جنگ اوکراین و تحریم‌هایی که شامل حال مسکو برای انتقال انرژی شده است، همینک این کشور مواضع کاملا متفاوتی نسبت به ایجاد کریدور زنگزور اتخاذ کرده است. با توجه به گسترش ناتو به سمت شرق و نزدیکی این سازمان به مرزهای روسیه، مسکو به دنبال ایجاد مانع‌هایی برای گسترش بیشتر ناتو است. کریدور زنگزور می‌تواند یکی از این موانع باشد. زنگزور برای روسیه از پیچیدگی‌ها و ابعاد چندوجهی‌تری برخوردار است:
-«مسائل انرژی»، روسیه یکی از بزرگترین صادرکنندگان انرژی در جهان است. کنترل بر کریدورهای انرژی در منطقه قفقاز می‌تواند به روسیه کمک کند تا موقعیت خود را در بازار انرژی تقویت کند.
-«تضاد منافع»، منافع روسیه در منطقه قفقاز متضاد است. از یک سو، می‌خواهد از نفوذ ناتو جلوگیری کند و از سوی دیگر، به دنبال حفظ روابط خوب با ترکیه و آذربایجان است.
-«فشارهای بین‌المللی»، روسیه تحت فشارهای بین‌المللی برای حل بحران قره‌باغ و ایجاد صلح پایدار در منطقه است.
-«رقابت با ترکیه»، ترکیه به عنوان یک قدرت منطقه‌ای، به دنبال افزایش نفوذ خود در قفقاز است و این امر می‌تواند به رقابت جدی بین روسیه و ترکیه منجر گردد.
-«حمایت از تمامیت ارضی ارمنستان»، روسیه همواره از تمامیت ارضی ارمنستان حمایت کرده است. ایجاد کریدور زنگزور به معنای تغییر مرزهای بین‌المللی شناخته شده است و این می‌تواند به روابط روسیه با ارمنستان آسیب برساند.
-«تعامل با ترکیه و آذربایجان»، روسیه به دنبال حفظ روابط خوب با ترکیه و آذربایجان است. از این رو نمی‌خواهد با موضع‌گیری‌های تند در مورد کریدور زنگزور، این روابط را به خطر بیندازد.
در مجموع می‌توان گفت که زنگزور یک بازی پیچیده است که روسیه به عنوان میانجی اصلی در درگیری‌های قره‌باغ، نیز در آن نقشی مهم ایفا می‌کند. تصمیم‌گیری در مورد این مسئله مستلزم سنجش دقیق همه جوانب و منافع مختلف است. موضع روسیه در قبال کریدور زنگزور، تأثیر مستقیمی بر روند مذاکرات صلح و آینده‌ی منطقه دارد.
– نگرانی‌های ایران در باره‌ی احیای کریدور زنگزور
احیای کریدور زنگزور، که در واقع بازگشایی یک مسیر زمینی بین جمهوری آذربایجان و بخش خودمختار نخجوان است، به دلایل مختلفی برای ایران نگرانی ایجاد کرده است. برخی از مهمترین این نگرانی‌ها عبارتند از:
«تغییر توازن قوا در منطقه قفقاز:
– تسلط ترکیه و آذربایجان: ایران نگران است که احیای این کریدور به افزایش نفوذ ترکیه و آذربایجان در منطقه منجر شود و توازن قوا به نفع این دو کشور تغییر کند.
-کاهش نفوذ ایران: این تغییر توازن ممکن است به کاهش نفوذ ایران در منطقه و محدود شدن نقش آن در حل و فصل اختلافات بین کشورهای قفقاز بیانجامد.
– «تهدید امنیت ملی»: ایجاد پایگاه‌های نظامی خارجی: ایران نگران است که این کریدور به محلی برای استقرار نیروهای نظامی خارجی، به ویژه ترکیه و ناتو، تبدیل شود و امنیت مرزهای جنوبی ایران را تهدید کند.
– «تغییر مرزهای تاریخی»: ترسیم مجدد مرزها و ایجاد کریدور جدید در منطقه، می‌تواند به عنوان یک تهدید برای تمامیت ارضی ایران تلقی شود.
«تأثیر بر کریدور شمال-جنوب»:
-رقابت با کریدور شمال-جنوب: احیای کریدور زنگزور می‌تواند با کریدور شمال-جنوب که یکی از پروژه‌های مهم اقتصادی ایران است، رقابت کند.
– کاهش اهمیت ایران در ترانزیت کالا: کاهش حجم ترانزیت کالا از طریق کریدور شمال-جنوب، می‌تواند به اقتصاد ایران آسیب برساند.
– «مسائل زیست محیطی»:
تخریب محیط زیست: ساخت و ساز زیرساخت‌های لازم برای این کریدور می‌تواند به تخریب محیط زیست منطقه و آلودگی منابع آبی منجر شود.
-«تأثیر بر روابط با همسایگان»:
– تشدید اختلافات با ارمنستان: احیای کریدور زنگزور می‌تواند به تشدید اختلافات بین ایران و ارمنستان منجر شود.
– تیره شدن روابط با روسیه: اگرچه روسیه نیز نگرانی‌هایی در مورد این کریدور دارد، اما ممکن است در برخی موارد از آن حمایت کند که این امر می‌تواند به روابط ایران و روسیه آسیب برساند.
در مجموع، ایران به درستی نگران است که احیای کریدور زنگزور به تغییر ژئوپلیتیک منطقه، کاهش نفوذ ایران، تهدید امنیت ملی، و ایجاد مشکلات اقتصادی و زیست محیطی منجر گردد. از همین‌رو همزمان با تشدید حمایت روسیه از احداث کانال زنگزور، مقام وزارت خارجه‌ی ایران به این امر واکنش صریحی نشان داد:
عباس عراقچی، وزیر خارجه ایران روز پنج‌شنبه ۱۵ شهریور (۶ اوت) در حساب کاربری خود در شبکه ایکس نوشت: «هر تهدیدی علیه تمامیت ارضی همسایگان ما، یا ترسیم دوباره مرزها، چه در شمال باشد، چه در جنوب، چه در شرق و چه در غرب، کاملا غیر قابل قبول است و برای ایران خط قرمز به شمار می‌رود.» این پیام آقای عباس عراقچی، اشاره آشکاری به تصمیم مسکو برای حمایت از درخواست جمهوری آذربایجان و ترکیه برای راه‌اندازی کریدور زنگزور است.
وزیر خارجه ایران در پیام پنج‌شنبه شب خود تأکید کرد که «صلح، امنیت و ثبات منطقه‌ای تنها یک اولویت نیست، بلکه یکی از استوانه های امنیت ملی ما است.»
ذخیره نام، ایمیل و وبسایت من در مرورگر برای زمانی که دوباره دیدگاهی مینویسم.
