از ذهن‌خوانی تا هوش مصنوعی فرا انسانی؛
در گفت‌وگو با با دبیر کمیته‌ی علوم شناختی دانشگاه آزاد گیلان
اشاره:
هاتف – گفت‌وگو با دکتر قربانیان – از نظر بسیاری از آینده‌پژوهان فناوری، علوم شناختی و رابطهای مغز- رایانه مهمترین فناوری پیشرانی است که آینده‌ی بشر را تغییر خواهد داد. علی‌رغم نو بودن و میان رشته‌یی بودن این بخش از فناوری در کشور ما نیز کارهایی عمده برای توسعه و ترویج آن و همچنین جنبه‌های تحقیقاتی انجام پذیرفته است.
دانیال سمیعی دبیر کمیته‌ی علوم شناختی دانشگاه آزاد گیلان و سرپرست آزمایشگاه علوم شناختی دانشگاه آزاد قزوین یکی از اشخاصی است که در این بخش حرفهایی بسیار شنیدنی برای گفتن دارد. این هفته پای صحبت او نشسته‌ایم و پرسشهایی را در این زمینه با او مطرح نموده‌ایم. متن پیش رو بخشی از مصاحبه من با این فناور حوزه‌ی علوم شناختی است.

تعریف شما از علوم شناختی چیست؟
× قبل از تعریف علوم شناختی مهمترین چیز آن است که به میان رشته‌یی بودن آن توجه کنیم. علوم شناختی یک میان رشته بین علوم اعصاب، روانشناسی، هوش مصنوعی، زبانشناسی و فلسفه‌ی ذهن است که به ذهن و مغز انسان می‌پردازد. این تاکید من بر میان رشته‌یی بودن به این دلیل است که اگر تعریفی از میان رشته‌یی بودن این علم نداشته باشیم و هر تعریفی از آن ارائه کنیم، صرفاً آن بخش از یکی از علوم فوق رو تعریف نموده‌ایم که به علوم شناختی می‌پردازد و نه علوم شناختی را. به عنوان مثال اگر بخواهیم بگوییم علوم شناختی علم دستیابی به یک هوش مصنوعی واقعی مانند آنچه تورینگ در آزمایشش به آن اشاره می‌کند، است صرفاً به آن بخش از هوش مصنوعی که به علوم شناختی می‌پردازد، پرداخته‌ایم. یا اگر بخواهیم بگوییم علوم شناختی علم شناسایی شیوه‌ی کارکرد مغز انسان است صرفاً به آن بخش که در علوم اعصاب به علوم شناختی می‌پردازد، پرداخته‌ایم. به طور کلی می‌توان گفت هر بخش میان رشته‌یی از علوم فوق که به کارکرد مغز انسان بپردازد، علم شناختی می‌گویند و استفاده از علوم به صورت جمع به جای مفرد برای علوم شناختی به دلیل همین ماهیت میان رشته‌یی است.

یعنی علوم شناختی یک علم مستقل نیست؟
× در حقیقت اکثر علوم جدید به دلیل تخصصی شدن و افزایش عمق مطالعات علمی میان رشته هستند. اما در علوم شناختی به دلیل تنوع پارادایمها و روشهای علمی علوم مادر، قدری مساله پیچیده‌تر است. حتی‌الامکان تا این لحظه یک میان رشته باقی مانده است. در دانشگاههای ایران و جهان هم با گرایش تدریس می‌گردد. به عنوان مثال علوم شناختی با گرایش روانشناسی که در ایران نیز علوم شناختی بیشتر با این گرایش و بعد هم با علوم اعصاب شناخته می‌شود.

صحبت از ایران شد، علوم شناختی در ایران چه وضعیتی دارد؟
× از سال سال 1375 که پژوهشکده‌ی سیستمهای هوشمند در مرکز تحقیقات فیزیک نظری و ریاضیات تاسیس شد تا کنون فعالیتهای جدی در این بخش در ایران صورت گرفته است. از عمده نهادهای فعال در این بخش در کشور پژوهشکده‌ی علوم شناختی –که همان پژوهشکده‌ی سیستمهای هوشمند سابق است- و ستاد توسعه‌ی علوم و فناوریهای شناختی است. به تازگی مرکز ملی نقشه‌برداری مغز نیز در ایران تاسیس شده است. اگرچه شروع فعالیتهای علوم شناختی در ایران با گرایش مغز و رایانه بوده است اما هم‌اکنون بیشتر به حوزه‌ی مغز و علوم اعصاب در رابطه با علوم شناختی توجه می‌شود تا هوش مصنوعی و سیستمهای شناختی. حداقل از رشته‌های دانشگاهی و مقالات تولید شده اینطور به نظر می‌رسد. اما قدر مسلم در حوزه‌های میان رشته‌یی دیگر به علوم شناختی یا اصلاً پرداخته نشده است یا آنقدر محدود بوده که به چشم نمی‌آید.
منظور شما از حوزه‌های میان رشته‌یی دیگر چیست؟
× به عنوان مثال علوم انسانی و به طور خاص مدیریت. بحث سیستمهای شناختی و نورو مارکتینگ و مطالعات رفتاری شناختی از مباحث به روز و اصلی حوزه‌ی مدیریت صنعتی، بازرگانی و دولتی است که ارتباط تنگانگ با ابزارها و روشهای علوم شناختی دارد اما در ایران سابقه‌ی چندانی ندارد. اگرچه مطالعات نورومارکتینگ در کشور بیسابقه نیست، اما توجه مراکز رسمی فعال در این حوزه را به خود جلب نکرده است.
کمیته‌ی علوم شناختی دانشگاه آزاد گیلان چطور؟ آیا شما هم همین رویکرد را دارید؟
× فلسفه‌ی تشکیل این کمیته دقیقاً پاسخ به همین نیاز بوده است. دانشگاه آزاد اسلامی واحد رشت و واحدهای تابعه‌ی آن، میزان وسیعی از فارغ‌التحصیلان رشته‌های انسانی و به‌ویژه مدیریت را در همه‌ی رشته‌ها تا مقطع دکترا به خود اختصاص داده است و از نظر کادر هیات علمی در این بخش، یکی از برندهای تحصیلات تکمیلی کشور است. تشکیل این کمیته با ریاست شخص ریاست دانشگاه، جناب پروفسور امیر تیموری نشاندهنده‌ی جدیت دانشگاه در پاسخگویی به این نیاز بوده است. اگرچه کمیته‌ی علوم شناختی دانشگاه آزاد اسلامی گیلان رویکردی صرفاً روش شناسانه برای انجام مطالعات مدیریتی به علوم شناختی ندارد و به دنبال ترویج و توسعه زیرساختها و تاسیس رشته‌های جدید برای پاسخگویی به نیازهای آینده است. رشته‌هایی از دل رشته‌های مهندسی نرم‌افزار، هوش مصنوعی، مدیریت و ریاضیات برای پاسخگویی به نیازهای آینده در این حوزه.
منظور شما از نیازهای آینده چیست؟ چه نیازی به علوم شناختی پیدا خواهیم کرد که هم‌اکنون نداریم؟
× به نکته‌یی درست اشاره کردید. خود من هم همواره با این پرسش مواجه شده‌ام که علوم شناختی به چه دردی می‌خورد؟ مخصوصاً با هزینه‌ها و پیچیدگیهایی که مطالعات این بخش دارد، آیا به همان اندازه‌ کاربرد هم دارد؟ ضرورت پرداختن به علوم شناختی در چهار بخش به شدت احساس می‌گردد. اول از همه ابزارهای ارتباطی آینده، نظیر رابطهای مغز- رایانه که با معنی کردن داده‌های مغز امکان انتقال فرامین و اطلاعات را به طور مستقیم از طریق مغز به وجود می‌آورند و فراتر از آن سامانه‌های مغز- رایانه- مغز که امکان ذخیره‌سازی اطلاعات در مغز را هم به وجود خواهند آورد. این تجهیزات می‌توانند انقلابی در تجهیزات رایانه‌یی و نظامهای جذب و آموزش منابع انسانی ایجاد کنند. به عنوان مثال شما به جای تایپ آنچه در جست‌وجوی آن هستید در موتور جست‌وجو، تنها به آن می‌اندیشید و سپس آن اطلاعات مستقیماً در ذهن شما تداعی می‌گردند. چیزی شبیه یک دجاوو. یا در حوزه‌ی منابع انسانی شما با قرار دادن چند دقیقه‌یی یک کلاه بر سر فرد متقاضی شغل، می‌توانید ویژگیها و استعدادهای فرد را تحلیل و مسیر شغلی او را مشخص کنید و حتی ویژگیهای شخصیتی جدیدی برای او به وجود آورید! اما در بخش دوم مبحث ذهن جنبانی مطرح می‌شود، در این بخش ما به دنبال حرکت روباتهای انسان‌نما هستیم تا به‌جای ما به کار و فعالیت بپردازند. یعنی فرد مستقیماً از طریق ذهن و مغز جسم فرد دیگر یا موجود دیگر و یا روبات دیگر را حرکت می‌دهد و کنترل می‌کند. برخی فکر می‌کنند که مبحث ذهن جنبانی تنها به دنبال توانمندسازی افراد معلول است. شاید امروز اینگونه باشد. اما در آینده این علم یک ابزار عمومی برای کار و زندگی است. در بخش سوم ما به دنبال تشخیص و درمان هستیم که این نیاز هم‌اکنون در اغلب مراکز تحقیقاتی در اولویت اول قرار دارد، اما رویکرد ما اینگونه نیست. و در بخش چهارم به دنبال توسعه‌ی هوش مصنوعی هستیم. هوش مصنوعی که بتواند ورای توان هوش بشری تجزیه و تحلیل کند. در برخی از مواردی که عرض کردم ما همین امروز هم دستاوردهایی داریم که قابل بهره‌برداری هستند. مثلا ذهن‌جنبانی برای معلولان و سامانه‌های تشخیص ویژگیهای شخصیتی و نورومارکتینگ. اینها تنها آن دسته از خدماتی است که آزمایشگاه علوم شناختی گیلان می‌تواند ارائه دهد. در مراکز دیگر پیشرفتهایی بزرگ و چشمگیر در بخش درمان هم داریم.
منظور شما از هوش مصنوعی که بتواند ورای هوش بشری کار کند، چیست؟
×با توسعه‌ی پردازشگرهای کوانتومی توان پردازش به شکل چشمگیری افزایش یافته و خواهد یافت. همچنین با توسعه‌ی ابزارهای ارتباط مغز – رایانه امکان بهره‌مندی از پردازشگرهای زیستی و زنده جهت پردازش داده‌ها فراهم خواهد آمد. حتی اینکه ما از مغز یک موجود زنده به عنوان پردازشگر سیستمهای رایانه‌ی شخصی خود استفاده کنیم امری است که خیلی نزدیک به نظر می‌رسد. به اینگونه پردازشگرها و تجهیزات به‌جای سخت‌افزار، ترافزار می‌گویند. حال اگر این ترافزارها به هم متصل شوند به توان پردازش و ذخیره و بازیابی اطلاعات چندین برابر هوش کل بشر دست خواهند یافت و اگر همین تجهیزات از طریق سامانه‌های رابط مغز- رایانه به مغز بشر متصل شوند، شاهد چیزی خواهیم بود که تصورش حتی در فیلمهای علمی – تخیلی هم سخت است. این همان چیزی است که کورزویل به آن تکینکی می‌گوید. یعنی نقطه‌یی موهوم در تاریخ تکنولوژی که ما را در سیاهچاله‌یی از رویدادها و تصمیمات قرار خواهد داد. انجام مظالعات بر روی هوش مصنوعی تعاملی به ما کمک خواهد کرد که خود را برای این تغییرات آماده کنیم و از بلعیده شدن در سونامی این تغییرات جلوگیری کنیم.
منظور شما از آینده، چه زمانی است؟
× خودم حدس می‌زنم حداکثر هفت سال آینده تجهیزات مرتبط با علوم شناختی، تبدیل به ابزارهای متداول گردند. اما درباره‌ی هوش مصنوعی شخصاً نمی‌توانم تاریخی دقیق را عرض کنم. اما آینده‌پژوهانی نظیر کورزویل حدود 18 سال آینده را پیشبینی می‌کنند.
شما سرپرست آزمایشگاه علوم شناختی دانشگاه آزاد قزوین هم هستید. آیا آنجا هم همین رویکرد را دنبال می‌کنید؟
× هر دو مرکز به دنیال توسعه‌ی مطالعات میان رشته‌یی در این بخش هستند، اما به دلیل ویژگیهای دانشگاه آزاد قزوین، ریاست دانشکده‌ی برق و الکترونیک دانشگاه قزوین جناب پروفسور منهاج طرح مطالعات بنیادی در زمینه‌ی روبوتیک شناختی را مطرح فرموده‌اند که در دستور کار آزمایشگاه قرار دارد.
کمیته‌ی علوم شناختی دانشگاه آزاد گیلان از چه زمانی تاسیس شده است؟
× فعالیت آزمایشگاه علوم شناختی در گیلان با حمایتهای جناب آقای دکتر متقی‌طلب رئیس پارک علم و فناوری گیلان در مرکز رشد فناوری اطلاعات و ارتباطات پارک علم و فناوری و با استقرار شرکت فناوری ذهن- رایانه نواندیش آغاز شد و سپس این آزمایشگاه همکاری خود را با دانشگاه آزاد آغاز نمود که بلافاصله با حمایت ریاست دانشگاه روبه‌رو گردید و کمیته‌ی علوم شناختی دانشگاه آزاد اسلامی گیلان تاسیس شد. این کمیته عمر چندانی ندارد و در تلاش هستیم که نداشته باشد! کمیته به دستور ریاست دانشگاه آزاد اسلامی واحد رشت برای برنامه‌ریزی و عملیاتی نمودن فعالیتهای مرتبط با علوم‌شناختی در دانشگاه تاسیس شده است و با توجه به شتابی که فعالیتهای کمیته دارد امیدواریم به زودی تبدیل به مرکز تحقیقات علوم شناختی دانشگاه آزاد اسلامی گیلان شود.
برنامه شما در این کمیته چیست؟
× برنامه‌ی کمیته در سه بخش اصلی است. اول ترویج این مطالعات در دانشگاه از طریق ایجاد مشوق برای استادان و دانشجویان و تامین منابع و زیر ساختها. دوم تامین تجهیزات آزمایشگاهی از طریق تاسیس آزمایشگاه رابط مغز- رایانه و سوم تاسیس میان رشته‌های جدید مبتنی بر بستر علمی موجود و نیاز آینده‌ی جامعه.
آیا دستاوردی هم داشته‌اید؟
× از زمان تشکیل کمیته تاکنون منابع بسیاری تهیه شده و روشهای مطالعاتی گوناگونی تجربه و آزمون گردیده است. پایان‌نامه‌هایی هم تعریف شده‌اند که یکی از آنها رو به اتمام است. مطالعه بر روی متدهای نورومارکتینگ و سامانه‌های کنترل ابزار از طریق مغز از دیگر دستاوردهای علمی این کمیته بود. با توجه به تاسیس کمیته در فصل تابستان و فقدان دانشجویان در محیط دانشگاه امیدواریم با گشایش کلاسها فعالیتهای این کمیتهی شتاب بیش از پیش را تجربه کند.
چگونه می‌توان با کمیته همکاری کرد؟
× همه‌ی علاقه‌مندان می‌توانند با مراجعه به سایت اینترنتی به نشانی: rcog.ir از فعالیتهای کمیته مطلع گردند و یا درخواست همکاری دهند. اگرچه اولویت با دانشجویان دانشگاه و پژوهشگرانی است که حمایتهای تشویقی ستاد توسعه علوم و فناوریهای شناختی را داشته باشند.
–همچنین در پاییز امسال کارگاههایی با موضوعات هوش محاسباتی، هوش مصنوعی و سیستمهای شناختی برگزار خواهد شد.