کاشی‌کاریهای حمام گلزار در معرض نابودی است

  هاتف نیوز– مهری شیرمحمدی – در گذشته های نه چندان دور، مهمترین شاخصه محلات وجود یک یا چند بنای عمومی بود. مسجد و حمام مهمترین بنا در هر محله بود.
بر اساس سفرنامه میرزا ابراهیم، رشت در حوالی سالهای 1276 ه. قمری، 17حمام عمومی داشته است. تعداد این حمام ها در گزارش های رابینو، کنسول انگلیس در رشت(1331 هجری خورشیدی) 35 باب حمام بوده است.
امروز تنها چند حمام میراثی در رشت وجود دارد که با وجود آنکه به ثبت ملی رسیده است، در وضعیت اسف باری نفس های آخر را می کشند.
یکی از این حمام ها در محله ی پیراسرا، از محلات قدیم رشت و حدفاصل خیابان سام (سردار جنگل) و بیستون (طالقانی) قرار دارد. در این محله، مسجد بزرگ و قدیمی پیرسرا قرار دارد که در داخل مسجد، مقبره ملا رجبعلی خلوقی، از بزرگان این محله دفن شده است.
حمام گلزار در معرض نابودی است
در ابتدی محله و پیش از مسجد پیرسار، حمام میراثی گلزار قرار دارد که متاسفانه امروزه بخش زیادی از آن تخریب شده است.
مهمترین شاخصه ی میراثی این حمام کاشی کاری زیبای سردرب ، بالای طاق و طرفین در ورودی است. این حمام که در اواخر دوره قاجار ساخته شده است، کاشی کاری هایی از تصاویر شاهان پیشدادی و کیانی ایران را در خود به یادگار گذاشته است. سردرب زیر طاق، تصویر احمد شاه قاجار، نوجوانی که در 12 سالگی حکومت ایران را بدست گرفت، دیده می شود. بالای تصویر احمد شاه، آیه وان یکاد با کاشی های آبی نقش بسته است و در گوشه کاشی کاری نام کاشی کار با این جمله دیده می شود: « عمل مشهدی محمد ولی حاج یوسف کاشی ساز» آنگونه که از کاشی کاری سردرب حمام برمی آید ، حمام در سال 1334 ه. ق ساخته شده است. بانیان ساخت این حمام، 4نفر به نام های احمد، باقر، حسن و عبدالله می باشند و معمار بنا تقی نامی بوده و کاشی کار نیز محمد پور یوسف بوده است.
آنگونه که در معماری های تاریخ این کشور مرسوم بوده، سال ساخت این بنا نیز با ذکر ابیاتی در یک کتیبه بدین صورت آمده است:
هزار و سیصد و سی و چهار از هجرت/ گذشته بود که شد اختتام این حمام
به اشتراک سه بحر سخا سه صاحب فضل/ سه کنز وجود سه کان هنر سه نیکو نام
یکی زدود ه ی احمد و یکی زدوده حیدر/ که باقراست ورا نام باقری فرجام
دوفخرحاجی یکی بد حسن یک عبدالله/که هردو زبده ی عصرند وشهره ی ایام
اگرسوال نمایی زنام معمارش/ شدی به دست تقی ختم این خجسته مقام
ز وضع کاشی حمام اگر زمن خواهی/تمام کرد محمدپوریوسف نام
تصویر پادشاهان پیشدادی و کیانی در کاشی کاری حمام
در طرفین سکوی درب ورودی حمام تصویر دو سرباز با لباس های دوره قاجار و تفنگ بدست کاشی کاری شده است.
اما زیبایی این حمام بدین جا ختم نمی شود. در ستون های اصلی درب ورودی، در یک سو، تصاویر کیومرث، اولین پادشاه پیشدادی اساطیری دیده می شود. پس از آن به ترتیب سلسله پیشدادیان و کیانیان با ذکر نام و تصویر هر پادشاه کاشی کاری شده است؛ سیامک پسر کیومرث، هوشنگ، طهمورث دیوبند، جمشید وسعت دهنده زمین و قدرتمندترین پادشاه اساطیری، ضحاک ماردوش، فریدون دربند کشنده ی ضحاک. ایرج پسر فریدون ( که تصویر چهره و نوشته ایرج مخدوش شده است) و کاشی نهم نیز کاملا از بین رفته است که احتمالا تصویر سلم، دیگر پسر فریدون می باشد که بخش غربی ایران یعنی رم یا آسیای صغیر امروزی به وی رسید.
در ردیف دوم تصویر پادشاهان، تور پسر دیگر فریدون دیده می شود. فریدون آنگونه که در شاهنامه فردوسی آمده است، حکومت بخش ترکستان را به پسرش تور داد. سپس منوچهر، فرزند ایرج و نوذر دیده می شود. کاشی شماره 13 مربوط به افراسیاب است، عجیب است که کاشی کار متوجه نشده که در میان تصاویر شاهان ایران تصویر دشمن ایران را هم قرار داده است. افراسیاب کسی بود که آب را بر ایرانشهر بست و رستم به نبرد با وی رفت و سرانجام بدست کیخسرو کشته شد. پس از وی تصویر زاب، گرشاسپ و کیقباد دیده می شود. تصویر آخرین کاشی نیز کاملا مخدوش بوده و نمی توان فهمید تصویر کدام پادشاه بوده است.
شباهت کاشی کاری حمام گلزار با تکیه معاون الملک
نصب چنین کاشی کاری بی نظیری تنها در «تکیه معین الملک کرمانشاه» دیده می شود. البته این حسینیه تابلوی رنگارنگی از کاشی کاریهای تمام سلسله پادشاهان ایران و تصاویر ائمه معصومین و برخی پیامبران را نیز داراست. تفاوت این حمام تاریخی با حسینیه کرمانشاه که آن نیز در اواخر قاجار ساخته شده، نحوه حفظ و نگهداری آن است. میراث فرهنگی کرمانشاه با دریافت ورودی از تکیه مذکور برای گردشگران یک جاذبه توریستی ایجاد کرده، و سقف مخروبه ی حمام گلزار خطر جانی برای ساکنان پیرسرا دارد!
متاسفانه سقف این حمام در حال حاضر کاملا فرو ریخته و نسبت به دو سال پیش وضعیت بدتر شده و چوب های سقف سربینه و رختکن را از بین برده است شماره پلاک این حمام به پلاک شهرداری رشت 6 می باشد. بخشی از این حمام در حال حاضر در اختیار یک عطاری است و بخشی نیز قهوه خانه و قلیانسراست که قبلا محل نعل بندی اسبها بوده است.
رجبعلی فتاحی، پیرمرد 70 ساله ی ساکن پیرسراست و دوران شکوه این حمام را به یاد دارد و می گوید: این حمام تا حدود 15 سال پیش هم سرپا بود و مورد استفاده قرار می گرفت. دو درب جداگانه زنانه و مردانه داشت. مالک اصلی «کومایی» نامی بود از اهالی رشت که سرقفلی حمام را به فردی اصفهانی داده بود که او هم به رحمت خدا رفت. وی بخشی از حمام را به صاحب عطاری فروخته و بخشی نیز صاحب چند ورثه است و آنگونه که من شنیده ام، اوقاف هم تلاش دارد این حمام را تملک کند.
وی می افزاید: سالهای قبل، از ابتدای ورودی عطاری، دربی آهنی وجود داشت و از اینجا به بعد قبرستان محله پیرسرا شروع می شد. قبرستان تقریبا تا محوطه مسجد پیرسرا ادامه داشت. شاهد ادعا، قبر فردی مومن و محترمی به نام ملارجبعلی است که در همین محله زندگی می کرد و مردم به وی عقیده داشتند و بعد از فوتش همینجا دفن شد مردم برای حاجت خواهی به سر قبرش می رفتند. بعد از بازسازی مسجد برای وی هم یک مقبره جداگانه ساختند. هم اینک قبر ملارجبعلی و قبر پیشنماز سابق مسجد (حاج شیخ کاظم صادقی) در این مقبره است.
تنها سردرب حمام ثبت میراثی است
معاون میراث فرهنگی استان درباره این حمام تاریخی می گوید: این حمام تنها بخش سردر و کاشی کاری های آن به ثبت رسیده است و میراث توانسته در تاریخ 11/7/1383 به شماره 11150 سردرب را در فهرست آثار ملی به ثبت برساند.
باقریان بیان می دارد: مشکل اصلی ما در حفاظت از بناهای تاریخی وجود مالک و یا مالکان خصوصی است. تا چند سال پیش میراث می توانست مستقیم ورود پیدا کند ولی بعد از تصویب قانونی در این خصوص، حتی کارشناسان ما اجازه عکس گرفتن از محوطه ی داخلی بنا را هم بدون رضایت مالک ندارند.
اما کاشی کاریهای همین سردرب میراثی هم حفاظت نمی شود. برخی از آنها کاملا مخدوش شده و چه بسا به سرقت بروند! سردربی که در معرض دید عموم است، چگونه حفاظت خواهد شد؟!
پاسخ معاون میراث تنها این است که مسئول مرمت آثار و کاشی میراث را برای بازدید به محل خواهند فرستاد !
دو سال پیش خبرگزاری ایلنا خبر داد: سازمان آتش نشانی رشت برای تامین جان عابران پیاده در پیرسرا ناچار شده بخشی از سقف حمام گلزار را تخریب نماید. متاسفانه در همان زمان نیز میراث پاسخ قابل قبولی به رسانه ها نداد. حالا با تخریب بخش دیگر سقف و آغاز بارندگی های رشت، وضعیت تخریب سرعت بیشتری به خود می گیرد. در این هوای مرطوب گیلان که بناهای تاریخی اش به زحمت به اوایل دوره قاجار می رسد، تا چند سال کاشی کاری های زیبای دیگر حمام تاریخی گلزار را تنها در عکسها و خاطره ها می توان یافت.