از انجمن بلدیه تا شورای شهر

    هاتف نیوز – مهری شیرمحمدی – تا دو سال پیش انتخابات هیات رئیسه نهم اردیبهشت ماه، به مناسبت روز شوراها برگزار می شد . ولی با تجمیع انتخابات شوراها و ریاست جمهوری این زمان نیز تغییر یافت. این روزها بیش از آنکه بازنگری عملکرد دو ساله شوراهای چهارم بررسی شود، لابی ها برای کسب جایگاه ریاست قوت بیشتری یافته است.
مطالعه تاریخ شکل گیری شوراها و اولین قانون انجمن بلدیه، کمک می کند نهادی چون شورا به ریشه های پرقوت گذشته خود تکیه زند و از حواشی سیاسی پرهیز نماید
برگزاری اولین انتخابات انجمن شهر در مسجد صفی
مسجد صفی در محله ساغریسازان رشت حوادث تاریخی زیادی بخود دیده است. از قتل شاهزاده صفوی گرفته تا اولین انتخابات انجمن شهر.
درست در یک روز جمعه ، 26 ذیحجه سال 1325 ه. ق ( برابر با 19خرداد1286 ه. ش) اولین انتخابات انجمن بلدیه شهر در مسجد صفی رشت برگزار شد. در این انتخابات، 1776 نفر رای خود را برای انتخاب اولین انجمن شهر به صندوق ریختند.
آنگونه که ه. ل. رابینو کنسول وقت انگلیس در رشت نوشته، در آن زمان جمعیت رشت 30هزار نفر بوده است.
زنان حق شرکت در انتخابات را نداشتند
مشارکت کم شهروندان در اولین انتخابات انجمن شهر، چندین دلیل داشت؛ طبق نظامنامه بلدیه که قبلا به تصویب مجلس رسیده بود، زنان حق شرکت در انتخابات را نداشتند.( چه در مقام رای دهنده و چه نامزد انتخابات) براساس نظامنامه انجمن بلدیه، گروه زیادی از مردم به دلیل نداشتن خانه ی ملکی به ارزش پانصد تومان و نیز بدهی مالیاتی و بدهی عوارض شهرداری نتوانستند در انتخابات انجمن شرکت کنند. سن شرکت کنندگان نیز 21 سال بود. البته اوضاع نابسامان فرهنگی و اجتماعی آن زمان را نیز باید درنظر گرفت.
محمود دهقان مقاله ای در جلد پنجم گیلان نامه منتشر کرده و سند اولین انتخابات انجمن شهر را بازخوانی کرده است. به موجب این سند «حاجی میرزا ابوطالب خان رشتی» که یکی از رجال و مالکین خوشنام گیلان بود با 902 رای نفر اول انتخابات شد و هم او به عنوان اولین رئیس انجمن بلدیه رشت انتخاب گردید.
مقامات دولتی ، حق شرکت در انتخابات را نداشتند
محمود دهقان بر آزاد بودن و صحت و سلامت این انتخابات تاکید دارد و می نویسد: « اسامی منتخبین معلوم می دارد که انتخابات در محیطی آزاد برگزار گردیده است، چون هیچ یک از آنان دارای مقام و منصب بالای دولتی نبوده و قریب به اتفاق از معاریف و تجار و کسبه ی خوش نام شهر بوده اند.»
وی در ادامه از میرزا «رحیم شیشه بر» نام می برد که با 37رای نفر چهارم انتخابات می شود. او از مشروطه خواهان تندرو و رهبر انجمن انقلابی ابوالفضلی رشت بوده است. میرزا رحیم پیش از انتخابات به جرم آزادی خواهی و شوراندن دهقانان و مردم فرودست گیلان به دستور شاهزاده امیر اعظم حاکم وقت گیلان مدتی در زندان بود. حالا امیر اعظم صورتمجلس صحت اولین انتخابات انجمن شهر را تایید و مهر کرده و مجبور است عضو شورا بودن میرزا رحیم را بپذیرد.
نظارت بر انتخابات توسط هیات هفت نفره در محلات
طبق قوانین انتخابات انجمن های شهر، در رشت که جز شهرهایی با جمعیت متوسط بوده، 20 نفر از 7محله شهر انتخاب شدند. برای هر محله نیز 7ناظر برای صحت انتخابات گمارده شده بود.
اولین قانون بلدیه در بیستم 1325 به تصویب رسید. با مطالعه این قانون متوجه مفادی می شویم که نشان می دهد مواد اولین قانون بلدیه بسیار هوشمندانه تنظیم شده بود. مطالعه این قانون نشان می دهد از همان ابتدا ورود افرادی که ممکن بود از این جایگاه سوء استفاده نمایند و یا از رای مردم پله ترقی سازند؛ غیر ممکن می شد.
در این قانون افرادی می توانستند ثبت نام نمایند که اولا بدهی مالیاتی نداشته و عوارض خود را هم به شهرداری پرداخت کرده باشند. ( در مورد رای دهندگان نیز این قانون صادق بود). نماینده می باید ساکن همان شهر بوده و خانه ای هم به عنوان مالکیت داشته باشند. عضو انجمن شهر می باید در محله ای که ثبت نام کرده ، خوش نام، بدون سوء پیشینه بوده و کدخدای محل می باید خوشنام بودن و معروف بودن او را در روز ثبت نام تایید می کرد و بر سلامت عقل و نفس وی صحه می گذارند.
مامورین دولتی ، نظامی و انتظامی نمی توانستند نماینده شوند
نویسنده کتاب « تاریخچه ی بلدیه» درباره اولین قانون بلدیه می گوید: در آن زمان شهرهای کوچک 16نفر ، شهرهای متوسط 20 و شهرهای بزرگ 30نماینده می توانست در انجمن بلدیه داشته باشد. شهر رشت در آن زمان جز شهرهای متوسط بود و 20 نماینده انتخاب کرد.
محمود نیکویه می افزاید: حکام و معاونین آنها در محل حکومت، عمال نظمیه شهری که در آن انتخابات به عمل می آید و مامورین نظامی حق شرکت در انتخابات را نداشتند افزون بر آن فردی می توانست جز منتخبین باشد که داخل در خدمت دولتی نباشد.
نیکویه ضمن بازخوانی سند قانون انجمن بلدیه یادآور می شود: در اعلان تعرفه ی ثبت نام ، اهالی رشت، اعیان، تجار و کسبه مورد خطاب قرار گرفته اند. یعنی این افراد می توانستند نامزد شوند. کدخدای هر محل نیز می باید در روز تعرفه و رای گیری حاضر بوده و اشخاص صاحب رای را تایید نمایند. در اعلان آمده بود، اگر کدخدا خلاف واقع شخصی را معرفی نماید؛ مجازات خواهد شد.
نویسنده کتاب «رشت شهر باران» همچنین درباره مدت دوره نمایندگی و جلسات انجمن شهر بیان می دارد: انجمن بلدیه 4سال فعالیت داشت. رئیس انجمن بلدیه ، از میان انتخاب شوندگان با رای گیری انتخاب می شد و حکم وزیر داخله را نیز می باید دریافت می نمود. منشی انجمن نیز توسط اعضا و با رای اکثریت از میان اعضا، انتخاب می شد.
انجمن بلدیه در سال 6 تا 24 جلسه بیشتر نداشت
نیکویه درباره جلسات انجمن شهر ابراز داشت: طبق ماده71 قانون بلدیه، جلسه شورای شهر در طول یک سال کمتر از شش جلسه و زیادتر از 24 جلسه نباید باشد مگر به اقتضای حاجت که خود انجمن باید تصویب کند که به فلان ضرورت جلسه فوق العاده تشکیل شده است.
نویسنده کتاب تاریخچه بلدیه همچنین گفت: در اسفند هرسال می باید فهرست جلسات انجمن شهر برای سال آینده تنظیم و اعلان نماید. طبق ماده 72، رئیس انجمن وظیفه دارد فهرست اموری که باید در جلسه طرح و مذاکره شود، ترتیب داده و برای اعضای انجمن بلدیه بفرستد و نسخه ای را هم برای حاکم محل ارسال نماید. اگر در یک روز برای مذاکره در تمام امور معین شده فرصت نمی شد، چند روز متوالی پیرامون موضوعات یاد شده بحث می شد.
عضو انجمن می باید موضوع سخنرانی را به رئیس شورا اطلاع داده و در صورت تایید بقیه اعضا، قرائت می شد
وی در پاسخ به این سئوال که در جلسات پیرامون چه اموری بحث می شد، اظهار داشت: هرگاه رئیس و یا اعضای انجمن درباره موضوعی تکلیف می کردند، و یا اظهار کتبی از سوی حاکم شهر ابلاغ می شد و یا رئیس و یا اداره بلدیه خواستار بررسی مواردی می شد و یا اگر اشخاص متفرقه خواستار بررسی مشکل یا شکایتی بودند؛ پیرامون آن جلسه برگزار می شد.
نیکویه همچنین گفت: اگر قرار بود اعضای انجمن در جلسه مطلبی را عنوان کنند، از قبل باید به رئیس شورا کتبی اعلام می داشتند ، رئیس انجمن نیز متعاقبا به بقیه اعضا اعلام می کرد و درصورتی که اعضای انجمن مساله را تصویب می کرد، عضو شورا می توانست موضوع خود را در جلسه اظهار نماید.
بیش از صد سال از تشکیل اولین انجمن شهر می گذرد. و طبق نظام اجتماعی می باید قوانین موجود به سمت کمال رفته و اعضای شورا نیز سنجیده تر از نیکان خود عمل نمایند.
در قانون بلدیه انتخاب شهردار با اعضای انجمن بود. اولین شهردار رشت، خلیل رفیع بود که به گفته نیکوییه 15 سال غیرمتوالی شهردار رشت می شود.
حال اگر عملکرد شوراها از سال تشکیل مجدد در دولت اصلاحات تاکنون بررسی شود، افت عملکردی را در هر دوه نسبت به دور قبل شاهدیم. تعویض مکرر شهرداران در این دوره ی 16 ساله موجب می شود، تصویب قانونی برای انتخاب شهردار توسط مردم در دستور کار قرار گیرد! و شوراها ناکارآمدی و ضعف را به دلیل فقدان مدیریت یکپارچه شهری بدانند!
عدم اشراف به قانون شوراها از سوی نماینده و سوء استفاده از جایگاه و بیان سخنانی خارج از مشکلات حوزه شهری و حتی گفتمانی در حد صحنه بین الملل! ضعف هایی است که روز به روز در شوراها پررنگ تر می شود.
در زمان انتخابات هیات رئیسه شوراها، انبوهی از پرسشهای بی پاسخ مانده در اذهان باقی می ماند و مهمتر اینکه چرا تفکر شورایی و حرکت جمعی در ما ایران نهادینه نمی شود؟!