پیشنهاد ما برای مطالعه؛ تاریخ روزنامه‌نگاری ایران

   هاتف‌خبر – نسرین پورهمرنگ – تازه‌های کتاب در ایران – تاریخ روزنامه‌نگاری ایران/مجموعه مقالات(جلد اول)/ سید فرید قاسمی/ سازمان چاپ و انتشارات/446 صفحه
کتاب «تاریخ روزنامه‌نگاری ایران» تالیف سیدفرید قاسمی دربردارنده‌ی مقاله‌ها و گزارش‌هایی است که در زمینه‌ی تاریخ روزنامه‌نگاری در ایران به نگارش درآمده است.
این کتاب به سرفصل‌هایی تقسیم شده است و حیات اینک 190 ساله‌ی روزنامه‌نگاری در ایران را به سه دوره‌ی قاجار، پهلوی و جمهوری اسلامی تقسیم کرده است. اما آنچه در این کتاب مورد طرح و بررسی قرار گرفته است «نخستین‌»‌هاست: نخستین روزنامه ایران، نخستین روزنامه‌نگار ایران، نخستین نشریه‌ی مصور، نخستین نشریه علمی و یا نظامی، نشریه ی زنان، کودکان، نشریاتی که در استانها برای نخستین بار منتشر شد، نخستین نشریه‌ی طنز، نشریه‌ی سینمایی، مطبعه، حروف چاپی، تشکل و صنف چاپ در ایران، توزیع کنندگان مطبوعات در تهران و شهرهای مختلف، آگهی دهندگان مطبوعاتی، موسسه ی روزنامه‌نگاری در ایران، نخستین جنگ قلمی مطبوعات، نخستین دادگاه مطبوعات، نخستین نشریه‌ی پزشکی و بهداشتی ایران، نخستین زن روزنامه نگار و …
البته تاریخچه‌ی مطبوعات فارسی زبان در خارج از ایران از پیشینه‌یی طولانی‌تر برخوردار است. به نوشته‌ی مولف روزنامه‌نگاری فارسی از هند شروع شد و روزنامه‌نگاری در ایران به دنبال سفر میرزا صالح شیرازی به انگلستان پدید آمد. میرزا صالح اگرچه برای فراگیری فن ترجمه به خارج از ایران سفر کرده بود اما از وقت‌های آزاد خود برای یادگیری روزنامه‌نگاری نیز استفاده کرد و همزمان فنون چاپ، تهیه‌ی حروف و حکاکی و نحوه‌ی ساختن مرکب چاپ را فراگرفت. هنگام بازگشت به ایران وسایل و دستگاههای چاپ را خریداری و با خود همراه آورد. پس از باطگشت نشریه‌ای بدون نام منتشر ساخت که به کاغذ اخبار شهرت یافت. وی به مدت سه سال این روزنامه را منتشر ساخت و پس از آن به شغلی دولتی گمارده شد و دیگر اطلاعاتی از فعالیت‌های او در دست نیست.
روزنامه‌ی بی نام میرزا صالح – مشهور به کاغذ اخبار- از 1253 ق تا 1256 ق در دوران حکمرانی محمدشاه انتشار یافت و پس از آن تا آغاز دوره‌ی ناصری نشریه‌ای در ایران منتشر نشد.
در دوره‌ی ناصری، میرزا محمدتقی‌خان امیرکبیر بار دیگر به انتشار روزنامه رونق داد و طی قریب به 50 سال دهها روزنامه نگار در این دوره به فعالیت روزنامه‌نگاری روی آوردند.

مطبوعات در دوره ی ناصری دولتی بودند و بخش خصوصی مجاز به انتشار نشریه نبود. در دوره ی مظفرالدین شاه بود که برای نخستین‌بار به بخش خصوصی مجوز انتشار نشریه داده شد.
ناصرالدین شاه “مُهری” به وزیر انطباعات داده و دستور داده بود هرآنچه در ایران منتشر می شود باید ممهور به این مهر باشد. این وزارتخانه ربع قرن در ایران حیات داشت.
پس از صدور فرمان مشروطیت در ایران و رواج فعالیت‌های مطبوعاتی، روزنامه نگاران درباره‌ی شیوه‌ی نظارت بر مطبوعات با وزیر علوم جلسه‌یی تشکیل دادند که سرانجامی پیدا نکرد. به چوب بستن افصح‌المتکلمین مدیر روزنامه‌ی خیرالکلام، توقیف مساوات، حبل‌المتین، روح القدس، صوراسرافیل و … دستگیری، زندان و تبعید روزنامة نگاران از جمله وقایع مکرر و دامنه‌داری بود که طی دوره‌ی حوادث مشروطیت به وقوع پیوست.
از زمان صدور فرمان مشروطیت تا کودتای سوم اسفند 1299 آنچه بر مطبوعات گذشت، توقیف‌های مکرر مطبوعات، دستگیری، محاکمه، حبس، شلاق، ترور و اعدام بسیاری از اهالی مطبوعات بود.
پس از کودتا تا انقراض قاجار نیز اهالی مطبوعات برای جلوگیری از استقرار دیکتاتوری، مرارت‌های فراوانی متحمل شدند و تعدادی نیز جان خود را از دست دادند.
درپی هر کودتا نشریات متعددی توقیف شدند و عده‌ی فراوانی از روزنامه‌نگاران محاکمه شدند، عده‌یی شغل روزنامه‌نگاری را رها کردند و عده‌یی نیز ماندند و به خدمت حکومت‌ها درآمدند.
در سال 1275 خورشیدی به همت میرزامحمدحسین فروغی نخستین نشریه‌ی غیردولتی ایران با عنوان “تربیت” منتشر شد. میرزا جهانگیرخان مدیر صوراسرافیل درباره‌ی روزنامه‌ی تربیت نوشت: تربیت اولین روزنامه آزادی است که در داخل ایران خصوصا پایتخت احداث شده است. خدماتی که این روزنامه به وطن ما کرد یکی این بود که مردم را روزنامه‌خوان کرد و هنر بزرگ او همین است که چیزهایی را که در زمان استبداد کسی یارای گفتن نداشت او به قدرت قلم و حجاب انشا و ادب چنان می‌گفت که اسباب ایراد نمی شد. مع‌ذلک زحمت و مرارت و صدماتی که در زیاده از ده سال روزنامه‌نویسی کشید و آزار و اذیت‌هایی که که از دوست و دشمن دید درچند سال آخر عمر که وقت استراحت و فراغت بود به تصور کسانی که خارج از کار بوده‌اند درنمی‌آید…
دربخش پایانی کتاب نیز مستنداتی درباره‌ی موسسه‌ی روزنامه‌نگاری دانشگاه تهران و نحوه‌ی شکلگیری آن، کانون مطبوعات علمی ایران و برگهایی از تاریخ مطبوعات ایران آورده شده است.